Wybory samorządowe prawie już za nami. W niektórych gminach jeszcze trwa kampania przez drugą turą głosowania na prezydentów, burmistrzów i wójtów. Warto jednak już teraz zastanowić się jak wygląda demokracja na co dzień w naszych samorządach. Czy mieszkańcy uczestniczą tylko raz na pięć lat w wyborach, czy korzystają również pomiędzy głosowaniami z możliwości wpływania na podejmowane decyzje w gminie?

Szukając odpowiedzi na te pytania warto zajrzeć do najnowszego raportu wydanego przez Fundację Batorego „Narzędzia partycypacji lokalnej w Polsce w 2023 roku” autorstwa dr Anny Dąbrowskiej. Zbadano losowo wybraną próbę 200 gmin w Polsce (jest ich 2477). W próbie znalazły się gminy różnej wielości i typu.  Wnioski z raportu nie są optymistyczne. Pomimo wprowadzenia zmian w prawie i zaoferowania samorządom różnych sposobów na wspólne podejmowanie decyzji nie dzieje się to zbyt często. Przyjrzyjmy się konkretnym narzędziom partycypacji.

Informowanie mieszkańców jest najmocniejszą stroną JST  

Pomimo że wszystkie badane gminy umożliwiają dostęp do transmisji obrad sesji rad gminy, a większość (97%) także ich retransmisję, dominuje jednak komunikacja jednostronna. Samorządy informują mieszkańców o swoich działaniach, choć nadal nagrania, a jeszcze rzadziej protokoły nie są zawsze łatwo dostępne dla mieszkańców. Warto też zastanowić się nad polityką informacyjną urzędów. Czy są jeszcze jakieś sposoby atrakcyjnego przekazywania treści związanych z decyzjami podejmowanymi przez radnych czy burmistrza? Jak często i w jaki sposób prezydent, burmistrz czy wójt spotyka się z mieszkańcami i z nimi rozmawia o tym jakie decyzje są podejmowane w urzędzie?

Ograniczony dostęp do współdecydowania

Tylko 60% gmin zapewnia mieszkańcom możliwość obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej. Jest to niski odsetek, ponieważ to narzędzie jest obowiązkowe dla gminy i wynika z zapisów ustawy o samorządzie gminnym.  Jeszcze mniejsza liczba gmin reguluje inicjatywę lokalną – tylko 30%. Jest to forma partycypacji, w której to mieszkańcy inicjują działania i deklarują swój udział (finansowy czy w formie wolontariatu). Nie ma lokalnych zasad realizacji inicjatywy lokalnej, ale również brakuje zainteresowania tą formą współpracy ze strony mieszkańców. Według danych z GUS w 2022 roku w całej Polsce złożono tylko 1861 wniosków w ramach inicjatywy lokalnej w 171 gminach (ok. 7 proc. gmin).

Konsultacje społeczne

To najczęstsza forma partycypacji w Polsce, choć jednocześnie najbardziej zróżnicowana pod względem narzędzi i jakości. Większość samorządów  – 76% – uchwaliła ogóle regulaminy przeprowadzania konsultacji.  W 66% gmin w 2023 roku odbyły się co najmniej jedne konsultacje społeczne, co naszym zdaniem wcale nie jest wysokim odsetkiem. Jest bardzo wiele dokumentów oraz sytuacji, w których konsultacje są nawet obowiązkowe i wynikają z ustawy. Dlaczego więc nie we wszystkich gminach konsultacje odbywały się? Ważną również informacją w raporcie jest to, że tylko 2,5% badanych gmin konsultacje były inicjowane przez samych mieszkańców.

Raport o stanie gminy

Ustawodawca wprowadzając w 2018 roku wprowadzając to narzędzie miał intencję włączenia mieszkańców do dyskusji o kierunkach rozwoju gminy. I z danych wynika, że niestety póki co, nie udało się tego osiągnąć. Raport jest oczywiście przygotowywany przez gminy, ale zainteresowanie mieszkańców jest minimalne. O raportach mało kto wie, a co dopiero mówić o dyskusji. Są one dostępne na stronach urzędów, ale napisane w sposób trudny, nie zachęcający do lektury. Według danych raportu w 2022 roku tylko w 4% badanych gmin odbyły się dyskusje nad raportem. Fundacja SocLab w 2023 roku próbowała wspólnie z Gminą Wasilków zachęcić do zapoznania się z raportem o stanie gminy za pomocą działań na platformie do e-partycypacji. I naszym zdaniem był to dobry pierwszy krok. Widzimy w raporcie potencjał do partycypacji, ale długa jeszcze droga do jego uruchomienia.

Wnioski

Skala partycypacji zwiększa się wraz z wielkością gminy, lecz nawet w największych miastach nie zawsze zapewniane są odpowiednie warunki do partycypacji np. w kontekście wspomnianej inicjatywy lokalnej. Pomimo zwiększania możliwości partycypacyjnych, zainteresowanie obywateli pozostaje jednak ograniczone. Wskazuje to na potrzebę dalszego rozwijania kompetencji i poczucia sprawstwa w społecznościach lokalnych.

Bardzo ważna jest edukacja obywatelska i to dorosłych mieszkańców. Budowanie kultury partycypacji to wysiłek zarówno urzędów, władz lokalnych, jak i samych mieszkańców. Ważną rolę odgrywają tutaj organizacje takie jak nasza fundacja, która może wspierać całą wspólnotę samorządową, by pojawił się i rozwijał realny dialog obywatelski. Aby partycypacja lokalna stała się skutecznym narzędziem demokracji i samorządności, niezbędne jest wzmacnianie mechanizmów współdecydowania oraz budowanie zaufania i współpracy.

Fundacja SocLab od lat zajmuje się wzmacnianiem partycypacji w polskich gminach. Wprowadzamy nowe rozwiązania takie jak e-partycypacja poprzez platformę CitizenLab czy szkolne budżety partycypacyjne. Zapraszamy więc do współpracy! Budujmy wspólnie codzienną demokrację.

Artykuł powstał w ramach projektu „Wydział Partycypacji”. Program dofinansowany ze środków UE. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autora lub autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury (EACEA). Unia Europejska ani EACEA nie ponoszą za nie odpowiedzialności.