W maju br. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej opublikowała projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia partycypacji obywatelskiej w wykonywaniu zadań publicznych. W tym artykule chciałabym się przyjrzeć sześciu wybranym propozycjom zmian ustawowych, w szczególności takich, które dotyczą narzędzi partycypacji obywatelskiej.
1. Konsultacje społeczne na wniosek obywateli
Zapisy proponowanej ustawy przewidują możliwość przeprowadzania konsultacji społecznych na wniosek mieszkańców oraz organy jednostek pomocniczych. Co więcej, konsultacje te mogą dotyczyć jedynie części danej JST, co pozwala na bardziej precyzyjne i efektywne adresowanie problemów lokalnych społeczności. Takie rozwiązania w niektórych samorządach funkcjonują w formie regulaminów konsultacji społecznych, ale ustawa sprawiłaby, że takie „regulaminy” musiałyby powstać w każdej gminie. Projekt wprowadza również limit maksymalnej liczby mieszkańców, które muszą poprzeć wniosek – jest to maksymalnie 1% osób posiadających czynne prawo wyborcze. I tu się nasuwa się pytanie, czy to nie jest zbyt duży odsetek. Przykładowo – w przypadku Białegostoku byłoby to około 2000 osób. Zauważmy, że w przypadku inicjatywy uchwałodawczej mieszkańców liczba ta jest określona na sztywno i nawet w przypadku największych gmin nie przekracza 300 osób. W opisie ustawy czytamy, że konsultacje na wniosek mieszkańców będą obowiązkowe, ale nie znajdujemy dokładnie potwierdzenia tego obowiązku w treści projektu, gdzie używa się sformułowania: „konsultacje mogą być przeprowadzone na wniosek mieszkańców”. Mogą, ale czy muszą?
2. Rada Konsultacyjna
W ustawie pada propozycja powoływania rady konsultacyjnej w każdym samorządzie jako organu opiniodawczego. W miastach byłoby to obowiązkowe, w innych gminach następowałoby na wniosek 5 organizacji społecznych. W jej skład wchodziłyby właśnie organizacje społeczne z terenu gminy. Czym miałaby się zajmować rada? Zakres jej zadań obejmuje większość, jeśli nie wszystkie, zadania własne gminy, tj:
• Opiniowanie budżetu i planów finansowych gminy.
• Ocena projektów planów przestrzennych.
• Opiniowanie strategii i programów gminy.
• Analiza projektów uchwał dotyczących zadań publicznych.
• Wyrażanie opinii o działalności organizacji pozarządowych.
• Pomoc w sporach między administracją a organizacjami pozarządowymi.
• Opiniowanie zlecania zadań publicznych organizacjom pozarządowym.
• Ocena innych spraw przekazanych przez gminę.
• Inicjowanie działań organów gminy w zakresie rozwoju partycypacji społecznej i aktywności obywatelskiej.
Nadmienię oczywiście, że rada konsultacyjna to ciało społeczne, które nie otrzymuje wynagrodzenia za swoją pracę, a trzeba przyznać, że zakres do opiniowania jest imponujący. Czy znajdą się organizacje pozarządowe, które wezmą na siebie taki szeroki obszar zagadnień do konsultacji? Czy nie lepiej sprawdziłoby się promowanie tematycznych komisji dialogu społecznego jako organów opiniodawczych? Z całym szacunkiem dla kompetencji organizacji społecznych, jednakże przeważnie specjalizują się one w wybranych zagadnieniach, w których są ekspertami i nie zawsze mają one orientację we wszystkich obszarach życia społecznego, ani czasu, by się tymi wszystkimi obszarami zajmować. Rodzi się również naturalnie pytanie, jak ma się rada konsultacyjna do istniejących w wielu samorządach rad działalności pożytku publicznego? Zakres zadań wydaje się bardzo podobny, choć w przypadku omawianej ustawy dochodzą do opiniowania dodatkowe obszary, takie jak budżet, czy planowanie przestrzenne.
3. Fakultatywny budżet obywatelski (BO)
Budżet obywatelski w myśl nowej ustawy nie byłby obligatoryjny, zaś jego reguły oraz wysokość środków przeznaczanych na ten cel pozostawione zostały do decyzji poszczególnych samorządów, chętnych wdrożyć ten mechanizm. Inicjator projektu ustawy podkreśla, że ustawa daje pole do wprowadzenia w konkretnej JST modelu deliberacyjnego, który będzie oparty na konsultacjach i wypracowywaniu ostatecznego kształtu budżetu obywatelskiego nie tylko poprzez głosowania, ale także za pomocą różnych innych metod dochodzenia do finalnej decyzji. Ostatnie lata dyskusji na temat BO w środowisku praktyków partycypacji pokazały jasno, że obecnie istniejące rozwiązania ustawowe są zbyt sztywne i zamiast pomagać rozwijać BO, raczej stanowią barierę. Coś w BO na pewno powinno się zmienić!
4. Czytelny i przejrzysty Biuletyn Informacji Publicznej (BIP)
BIP dla wielu osób zainteresowanych samorządem i lokalnym prawem to czasem większy koszmar niż realna pomoc. Wielu obywateli narzeka, że nie jest on aktualizowany na bieżąco i że bardzo trudno coś w nim znaleźć. Omawiany projekt ustawy zakłada, że urząd będzie miał obowiązek publikowania projektów uchwał w Biuletynie Informacji Publicznej nie później niż w dniu ich przekazania radnym. Dzięki temu mieszkańcy i wszystkie zainteresowane podmioty będą mogły z wyprzedzeniem zapoznać się z projektami uchwał, co zapewni lepsze przygotowanie do ewentualnego udziału w publicznej dyskusji. Dodatkowo projekt ustawy wprowadza zasadę, że strony Biuletynu Informacji Publicznej wszystkich jednostek samorządu terytorialnego będą miały jednolity wzór graficzny oraz zasady wyszukiwania informacji. Aby to osiągnąć, planuje się wydanie rozporządzenia, które unifikuje parametry graficzne i strukturalne BIP, podobnie jak ma to już miejsce w administracji rządowej. Drugą zmianą w ustawie o dostępie do informacji publicznej jest wprowadzenie obowiązku publikowania na BIP wniosków o udzielenie informacji publicznej oraz informacji udostępnionych na ich podstawie. Trzeba przyznać, że „reforma BIP jest zdecydowanie potrzebna i może ułatwić mieszkańcom korzystanie z ich prawa do informacji.
5. Konsultacje na wstępnym etapie planowania przestrzennego
Warto przyjrzeć się zapisom ustawy proponującym wprowadzenie partycypacji w procesie przyjmowania aktów planowania przestrzennego, także na etapie poprzedzającym opracowanie ich projektów. Ten etap partycypacji odnosi się do momentu, kiedy decyzja o rozpoczęciu prac jest już podjęta, ale nie ma jeszcze gotowego projektu aktu prawnego. W związku z tym konsultowane mogą być jedynie podstawowe informacje i założenia, w tym dotyczące obszaru objętego planem profili funkcjonalnych planowanych stref przestrzennych oraz wymagań funkcjonalnych, społeczno-gospodarczych, środowiskowych, kulturowych i kompozycyjno-estetycznych, które muszą zostać uwzględnione w projekcie. Konsultacje na tak wczesnym etapie procedury planistycznej ułatwią dalsze procedowanie, gdy będą zgłaszane uwagi i wnioski do projektów. Efektem będzie również zmniejszenie częstotliwości i nasilenia konfliktów na linii władza-obywatel. Ze wszech miar słuszny postulat, choć jednocześnie trzeba zauważyć, że proponowany zapis wskazuje, że takie konsultacje są możliwością, a nie wymogiem.
6. Zakładajmy komitety!
Ostatnią zmianą tu przedstawioną jest propozycja zmian w zakresie realizacji inicjatywy lokalnej. Postulowana jest możliwość powoływania przez mieszkańców gminy komitetów aktywności lokalnej w celu realizacji zadań publicznych w trybie inicjatywy lokalnej. Komitet taki może otrzymywać dotacje celowe na ten cel, darowizny, zawierać umowy czy zaciągać zobowiązania. Czy możliwość tworzenia takich komitetów bardziej zachęciłaby samorządy do promowania i wdrażania inicjatywy lokalnej? Z ostatnich badań Fundacji Batorego wynika, że zaledwie 30% badanych samorządów ma regulacje w formie uchwały dotyczące tego mechanizmu, warto więc podejmować różne próby wzmocnienia tej formy partycypacji.
Oprócz opisanych wyżej zmian w obszarze partycypacji, ustawa proponowana przez FRDL zawiera też inne propozycje warte dyskusji. Całość dokumentu można znaleźć pod adresem: https://bit.ly/4bAhbQP
Już wiele lat nie mieliśmy w Polsce żadnych większych w ustawodawstwie dotyczącym partycypacji (może poza regulacjami dotyczącymi budżetu obywatelskiego), więc pojawienie się tego projektu może służyć otwarciu się na dyskusje w środowisku praktyków partycypacji, do czego zachęcamy! Do 10 czerwca można zgłaszać uwagi do projektu ustawy na adres konsultacje@frdl.org.pl.
Autorka: Agnieszka Maszkowska
Fot. K. Rainka/Fundacja im. S. Batorego
Artykuł powstał w ramach projektu „Wydział Partycypacji”.
Program dofinansowany ze środków UE. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autora lub autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury (EACEA). Unia Europejska ani EACEA nie ponoszą za nie odpowiedzialności.
