Społeczności lokalne odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu naszego życia codziennego. To w nich żyjemy, pracujemy i tworzymy relacje z innymi ludźmi. Jednym z czynników, który może znacząco wpłynąć na rozwijanie społeczności jest istnienie tzw. „trzeciego miejsca”. Jest to miejsce, które nie jest ani domem, ani miejscem pracy, ale stanowi istotny obszar życia społecznego. W tym artykule przyjrzymy się roli trzeciego miejsca na przykładzie Dąbrowy Górniczej oraz jej inspirującej inicjatywy – Fabryki Pełnej Życia.

Trzecie miejsce – co to takiego?

Trzecie miejsce to termin, który pojawił się po raz pierwszy w książce Raymonda Oldenburga „The Great Good Place” wydanej w 1989 roku. To miejsce, gdzie ludzie mogą się spotykać, rozmawiać, pracować, bawić się i integrować w luźny, nieformalny sposób. To przestrzeń, która jest dostępna dla wszystkich, niezależnie od wieku, statusu społecznego czy zainteresowań. Trzecie miejsce to istotny element budowania społeczeństwa obywatelskiego, a także demokracji partycypacyjnej. Ważne jest to, że miejsce trzecie jest dostępne i egalitarne. Wcześniej pisaliśmy na naszym blogu o bibliotece w Helsinkach jako miejscu trzecim.

Dąbrowa Górnicza – miasto różnych przestrzeni

Dąbrowa Górnicza to miasto o bogatej historii górniczej i przemysłowej. Rozwój miasta przypadł na czas budowy Huty Katowice w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Wtedy też do miasta przyłączono pobliskie wsie. Obecnie Dąbrowa Górnicza to 120 tys. mieszkańców, do tego jest dziesiątym co do powierzchni miastem w Polsce (189 km²). Jest to bardzo zróżnicowana miejska przestrzeń: obok dawnych osiedli górniczych, osiedli z czasów PRL, są liczne obiekty poprzemysłowe i dzielnice przypominające wciąż wiejską przeszłość. Na pewno warto również wspomnieć o monumentalnym i bardzo ciekawym Pałacu Kultury Zagłębia czy słynnym pomniku Bohaterom Czerwonych Sztandarów.

W badaniach i konsultacjach przeprowadzonych w trakcie rewitalizacji miasta mieszkańcy wskazywali brak historycznego centrum. Szansą na nowe śródmieście i jednocześnie „trzecie miejsce” była zlikwidowana w 2015 roku fabryka obrabiarek „Defum” (ostatnie przedsiębiorstwo państwowe w woj. śląskim).  Tam właśnie zaplanowano nowe centrum miasta. Do zagospodarowania było około 40 tys. m² powierzchni.

Fabryka Pełna Życia jako przykład trzeciego miejsca

Fabryka Pełna Życia to przestrzeń kreatywna, edukacyjna i rekreacyjna, która oferuje mieszkańcom Dąbrowy Górniczej różnorodne możliwości spędzenia czasu. Podobnie jak w opisywanym wcześniej przez nas przykładzie z Helsinek, miejsce to powstawało w sposób partycypacyjny, podczas licznych konsultacji społecznych i rozmów z mieszkańcami. Lokalny samorząd skorzystał m.in. z takich metod jak mobilne punkty konsultacyjne, spacery badawcze czy debaty podwórkowe. Cały proces trwał trzy lata (2016-2019). Niestety otwarcie tego miejsca zbiegło się z pandemią, co bardzo utrudniło początki działania Fabryki. Jednak teraz widać już, że to miejsce coraz bardziej tętni życiem. Co się tam dzieje? Więcej można przeczytać tutaj: https://fabrykapelnazycia.eu/wydarzenia/

1. Kultura i sztuka: „Fabryka Życia” to miejsce, w którym odbywają się wystawy, koncerty, warsztaty artystyczne i spotkania literackie. To centrum kultury, które wspiera rozwijanie zainteresowań artystycznych i kulturalnych mieszkańców.
2. Edukacja: Inicjatywa ta promuje edukację w różnych dziedzinach. Można tu uczestniczyć w warsztatach językowych, zajęciach nauki programowania czy lekcjach tańca. Fabryka Pełna Życia stawia na rozwijanie kompetencji i umiejętności lokalnej społeczności.
3. Przestrzeń do pracy: To także miejsce, w którym ludzie mogą pracować, korzystając z dostępu do kawiarni, strefy coworkingowej czy biblioteki. Dzięki temu wspiera przedsiębiorczość i rozwój zawodowy mieszkańców.
4. Integracja i aktywność fizyczna: Fabryka Pełna Życia to przestrzeń, gdzie organizowane są różnego rodzaju wydarzenia sportowe, fitness czy zajęcia jogi. To doskonałe miejsce do aktywności fizycznej i integracji. Można tutaj również zjeść: wyznaczono do tego Strefę Smaku – działa w niej 9 punktów gastronomicznych.

Wydarzenia w tym miejscu są projektowane w oparciu o 4 filary, wyodrębnione w trakcie konsultacji oraz opracowywania koncepcji zagospodarowania fabryki. Są to:

1. Fabryka. Dla Klimatu – zielone, otwarte przestrzenie, projekty typu ogród społeczny, konferencje, ekoprojekty.
2. Fabryka. Kultury i Sztuki – wydarzenia kulturalne, ekspozycje, wystawy itp.
3. Fabryka. Pełna Historii – konferencje, wystawy, spotkania tematyczne.
4. Fabryka. 3.0 – konferencje, spotkania, projekty gospodarcze (Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Zagłębiowska Izba Gospodarcza, Coop Tech Hub, GZM) itp.

Rola Fabryki Pełnej Życia w rozwoju społeczności lokalnej

To wyjątkowe trzecie miejsce w Polsce, które ma coraz większy wpływ na rozwój społeczności lokalnej. W podsumowaniu działań za 2022 roku możemy przeczytać, że przez 3 lata odbyło się w Fabryce Pełnej Życia ok. 500 różnych przedsięwzięć muzycznych, kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych i społecznych i skorzystało z tej  przestrzeni ok. 100 000 osób.

Co się dzieje w Fabryce Pełnej Życia?

1. Integracja społeczna: Fabryka Pełna Życia przyciąga mieszkańców o różnych zainteresowaniach i w różnym wieku. To miejsce, w którym ludzie mogą nawiązywać nowe relacje, wymieniać doświadczeniami i integrować się. Odbywają się tam pikniki sąsiedzkie, młodzi przychodzą pograć w koszykówkę czy zrobić sesję zdjęciową.
2. Wspieranie rozwoju kultury i sztuki: Poprzez organizację wydarzeń kulturalnych i artystycznych, Fabryka Pełna Życia pomaga w rozwijaniu lokalnej sceny artystycznej i kulturalnej, co przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów.
3. Rozwój edukacji i umiejętności: To miejsce, gdzie mieszkańcy mogą ciągle się rozwijać, zdobywać nowe umiejętności i wiedzę. Wspiera rozwijanie kompetencji, które są ważne na rynku pracy. Odbywają się tutaj liczne zajęcia – od jogi do lekcji pszczelarstwa.
4. Wspieranie przedsiębiorczości: Dla lokalnych przedsiębiorców i freelancerów Fabryka Pełna Życia stanowi miejsce do pracy i wymiany pomysłów. To także doskonała przestrzeń do organizowania spotkań biznesowych, konferencji.

Organizacje pozarządowe w Fabryce Pełnej Życia

Jest to również miejsce, w którym organizacje pozarządowe realizują przyznane mikrogranty na działania aktywizujące mieszkańców. Kilka przykładów z 2022 roku:

• Fabryka Pełna Pszczół: rodzinne warsztaty pszczelarskie zorganizowane przez Pasieki Centrum Inicjatyw Społecznych w Gliwicach w miejskiej pasiece w Fabryce Pełnej Życia. Podczas spotkań można było m.in. zajrzeć do prawdziwego ula z pszczołami, spróbować miodu, a także dowiedzieć się wielu ciekawostek ze świata pszczół.
• Sztuka Tolerancji: wydarzenie przygotowane przez Fundację Fabryka Kulturalna było połączeniem dyskusji z tworzeniem na żywo, a wspólne malowanie – live painting – odbyło się z Kaliną Bańką-Kulką, laureatką kilkunastu konkursów krajowych i międzynarodowych z zakresu szkła, designu i malarstwa.
• Design na Warsztacie: spotkania z pisarką Katarzyna Jasiołek – autorką artykułów i książek o polskim wzornictwie. Wydarzenie przygotowała Fundacja Fabryka Kulturalna.
• Piknik Rodzinny: Ognisko Edukacji Domowej zorganizowało wydarzenie dedykowane rodzinom z dziećmi, w trakcie którego przygotowano wiele animacji, gier i zabaw, tańców, pokazów i warsztatów. Część edukacyjna poświęcona była spotkaniom z dietetykiem, fizjoterapeutą i doradcami zdrowotnymi.
• Dąbrowskie Dni Fantastyki: cykliczne wydarzenie poświęcone literaturze, kinematografii, grom oraz wszystkim innym co łączy się z tematyką science fiction i fantasy, a organizowana przez Stowarzyszenie Fantastyki Militarnej z Dąbrowy Górniczej.

Co dalej?

Kiedy zapytałam prezesa zarządu Fabryki Pełnej Życia Wojciecha Czyżewskiego o największe wyzwania, odpowiedział mi: Można odpowiedzieć krótko: Każdy dzień jest wyzwaniem. Zmienne okoliczności zewnętrzne w tym polityczne, społeczno-gospodarcze, oczekiwania mieszkańców, przeciągający się latami brak środków EU, trudności z bieżącym finasowaniem spółki, powodują konieczność nieustannego, elastycznego modyfikowania projektu Fabryka Pełna Życia. Nie jest więc to proste wyzwanie, zwłaszcza, że Fabryka rozpoczęła swoją działalność w czasach pandemii… Ale pomyślmy ile jest takich pustostanów, zaniedbanych kamienic czy dawnych fabryk w naszych miastach? Wciąż bardzo dużo… Wciąż również brakuje miejsc, które byłyby otwarte, włączające i dające szanse dla mieszkańców na niezobowiązujące i niekomercyjne spotkanie się ze sobą.

Można więc życzyć każdemu samorządowi takiej wizji przemiany społecznej i architektonicznej zaniedbanych przestrzeni jak zrobiono to w Dąbrowie Górniczej. W Polsce bardzo potrzebujemy inwestycji w ludzi, w budowanie więzi społecznych i silnych lokalnych tożsamości. I choć takie inwestycje nie dają natychmiastowych efektów, z pewnością budują silniejsze i spójniejsze lokalne społeczności w naszych miastach. A to jest inwestycja, która zawsze się opłaca.

 

Autorka: Katarzyna Sztop-Rutkowska

Bardzo dziękuję za informacje, zdjęcia i podzielenie się materiałami Wojciechowi Czyżewskiemu, prezesowi zarządu Fabryki Pełnej Życia sp. z o.o.

Autor zdjęć: Radosław Kaźmierczak, Fabryka Pełna Życia.

Zapraszam do Helsinek, do Centralnej Biblioteki Oodi. Jest to ciekawy przykład dobrej przestrzeni, zaprojektowanej z myślą o mieszkańcach dużego miasta.  Tworzy tzw. trzecie miejsce, które sprzyja budowaniu relacji międzyludzkich i w konsekwencji budowaniu kapitału społecznego w mieście.

Trzecie miejsce

Frederick Law Olmstead jeden z prekursorów amerykańskiej architektury krajobrazu i twórca Central Parku w Nowym Jorku już w XIX wieku pisał o konieczności projektowania miejsc, w których obcy sobie ludzie mogliby poznawać się i współpracować. W miastach więzi społeczne mają inny charakter, relacje tworzą się w odmienny sposób niż w małych społecznościach.  Olmested w nowojorskich warunkach zaproponowała właśnie park – stąd pomysł Parku Centralnego – jako miejsce spotkań w wielkim mieście. W późniejszych latach zaczęto  pisać o takich przestrzeniach używając pojęcia „trzeciego miejsca”.

Jako pierwszy użył tego sformułowania socjolog Ray Oldenburg w 1989 roku w książce The Great Good Place. Według autora pierwszym miejscem jest nasz dom, drugim jest miejsce pracy, a trzecim również ważnym dla człowieka jest przestrzeń miejska, w której spotykamy innych mieszkańców. Mogą to być skwery, parki, publiczne biblioteki czy kluby sąsiedzkie. Ważne jest to, by było to miejsce dostępne dla wszystkich (nie jest trzecim miejscem komercyjna przestrzeń galerii handlowej), by było dospołeczne, zachęcało do nawiązywania kontaktów osób sobie nieznajomych. Są to miejsca, w które jest sercem lokalnej społeczności, gdzie rodzą się nowe pomysły, w bezpieczny sposób poznaje się nowych ludzi i buduje nowe relacje.

Biblioteka Oodi w Helsinkach

Centralna Biblioteka w Helsinkach (Helsingin keskustakirjasto Oodi ), potocznie zwana Oodi to prezent jaki sobie zrobili Finowie i Finki na 100 lecie odzyskania niepodległości Finlandii. Została otwarta w 2018 roku. W pierwszym roku działalności Oodi odwiedziło 3,1 miliona użytkowników, co znacznie przekroczyło oczekiwania. Od początku było założenie, że nie jest to tylko biblioteka. Co ciekawe, od początku koncepcja biblioteki była robiona publicznie, z szerokim udziałem mieszkańców Helsinek.

Partycypacyjne projektowanie

Partycypacyjne projektowanie było podstawą. Jak mówi Pirjo Lipasti, główny planista projektu „Naszą podstawową zasadą w planowaniu biblioteki Oodi było wsłuchiwanie się w głos mieszkańców”. Włączanie mieszkańców odbywało się w różny sposób:

1. Zaczęło się od przeprowadzonych szeroko badań i poszukiwań pomysłów. Wyobrażenia i marzenia co może się dziać w nowej bibliotece były zbierane wśród różnych grup za pomocą forum internetowego „Drzewo Marzeń” – pojawiło się na nim ponad 2000 wpisów.
2. Miasto przeprowadziło również warsztaty, badania społeczne. Wiele spotkań z ludźmi odbyło się w ramach programu Światowej Stolicy Designu 2012 w Helsinkach.
3. Wyniki konsultacji społecznych zostały włączone do kryteriów konkursu.
4. Powstanie biblioteki było również wspierane przez pierwszy budżet partycypacyjny w Helsinkach w 2012 roku. Mieszkańcy zostali zachęceni do zaproponowania, w jaki sposób biblioteka powinna wydać 100 000 euro ze swojego budżetu. Propozycje zostały przekształcone w cztery projekty podczas otwartych warsztatów: bajkowe urodziny, miejskie warsztaty (Urban Spaces), miejsce wyciszenia i spotkania z autorami. Wszystkie projekty są realizowane w Oodi.

Budynek biblioteki – symbolika i funkcjonalności

Budynek Oodi to wspaniała bryła i świetne przestronne wnętrza. Widać również, że zadbano o symbolikę. Budynek został wybudowany naprzeciwko budynku Parlamentu jako symbol równości i dialogu. Podkreślenie, że miejsce to jest otwarte dla wszystkich, widać na spiralnej klatce schodowej. Artysta Otto Karvonen opisał tam różne grupy mieszkańców, dla których stworzono to miejsce: starsi, dzieci, robotnicy, nauczyciele, uchodźcy czy studenci.

1. Pierwsze piętro to spotkania. Można tutaj np. spotkać się w wyciszonym boxie czy zagrać w szachy.
2. Drugie piętro to tworzenie. Znajduje się tutaj Miejskie Warsztaty (Urban Workshops) z różnym sprzętem do nauki i tworzenia. Obserwowałam jak młodzi ludzie uczyli się szyć na maszynie, były dostępne drukarki 3 D.
3. Trzecie piętro to czytanie. Sporo otwartego dostępu do książek na półkach. Jest tutaj również kawiarnia, miejsce dla dzieci i taras.
4. W budynku znajduje się też kino na 250 osób, a nawet sauna 😉 co w fińskiej rzeczywistości raczej nie powinno dziwić.

Strona oficjalna biblioteki Oodi: https://oodihelsinki.fi/en/

Opracowanie i zdjęcia: Katarzyna Sztop-Rutkowska

Energia – palący problem

Drożyzna opału i paliw ostatnio mocno dała się we znaki wszystkim, zarówno zwykłym ludziom jak i firmom, co odbiło się na cenach produktów w sklepach. Coraz więcej osób mówi że koszty ogrzewania mieszkania stanowią rosnący problem, a wielu ostatnią zimę przeżyło w niedogrzanych pomieszczeniach, z taką samą perspektywą na kolejny sezon grzewczy. Ubóstwo energetyczne – termin wcześniej nieznany, przewija się w rozmowach i mediach coraz częściej. Z tym problemem zmierzyliśmy się w Białymstoku w czerwcu 2022 r. podczas zorganizowanej przez Fundację SocLab narady lokalnej o ubóstwie energetycznym, będącej elementem ogólnopolskiej kampanii prowadzonej przez Fundację Stocznia.
Zbierano opinie osób, które mogą spojrzeć na ten problem z różnych stron: specjalistów od energetyki, mieszkańców, organizacje pozarządowe zajmujące się osobami zagrożonymi ubóstwem, instytucje zajmujące się  ochroną środowiska, naukowców, partie polityczne, aktywistów.
Podobne spotkania odbyły się równolegle w wielu innych miejscowościach w całym kraju.
Wyniki narad lokalnych są dostępne pod adresem https://naradaoenergii.pl/zakonczylismy-narady-lokalne-o-kosztach-energii/

Ogólnopolski panel obywatelski o kosztach energii 

Wnioski z lokalnych narad obywatelskich posłużyły za punkt wyjścia do pierwszego ogólnopolskiego panelu obywatelskiego na temat kosztów energii. Fundacja Stocznia wraz z partnerami przeprowadziła go od września do grudnia 2022 roku. Losowo wybrana 100 osobowa grupa, po zapoznaniu się z materiałami przygotowanymi przez specjalistów, wypracowała rekomendacje do polskich władz.

Szczegóły ogólnopolskiego panelu: https://naradaoenergii.pl/

Werdykt

Wnioski ogólnopolskiego panelu wskazywały głównie na problematykę termomodernizacji, przyłączeń do sieci ciepłowniczej, a także modernizacji sieci energetycznej i elektroenergetycznej w kierunku przyjmowania energii z odnawialnych źródeł energii (OZE). Problemem pochodnym jest zanieczyszczenie powietrza – smog, pojawiający się głównie w sezonie grzewczym za sprawą rozproszonych źródeł tzw. niskiej emisji, czyli mówiąc prościej – z kominów domów ogrzewanych starymi piecami na węgiel i drewno.

Paneliści wypracowali zalecenia zmierzające do poprawy sytuacji, w trzech najważniejszych sferach.
1. Wysokie koszty energii – modernizacją sieci energetycznej (97% głosów). To cały pakiet działań, od dostosowania sieci do przyjmowania i zarządzania energią z odnawialnych źródeł (99% poparcia) oraz rozwoju instalacji prosumenckich (97%), po wprowadzenie regulacji umożliwiających budowę linii bezpośrednich (95%). Otwarcie drogi do działań na rzecz szybszego rozwoju tzw. rynku prosumenckiego (gdzie obywatele sami wytwarzają energię na swoje potrzeby) w ramach różnych form wspólnot energetycznych, opartych na ekologicznych źródłach, takich jak wiatr, słońce czy biomasa (choć uznawanie jej za źródło OZE bywa przez niektóre środowiska krytykowane). Chodzi zarówno o zdjęcie barier prawnych, dodatkowe środki i programy dotacyjne, jak i badania w poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań. Obrazowo można by powiedzieć głosem Panelistów i Panelistek: „uwolnijcie (zieloną) energię i oddajcie ją w ręce społeczności”.

2. Niska efektywność energetyczna budynków. Wskazano, że dla ponad trzech milionów osób dom, z którego ciepło ucieka przez nieszczelne drzwi, niewyizolowane ściany czy nieefektywne źródło ciepła, jest często jednym z ważniejszych problemów spychających ich w trudną sytuację. Niezbędny jest dobrze działający i prosty system wsparcia inwestycji termomodernizacyjnych, oraz działania informacyjne na rzecz zmiany nawyków w korzystaniu z energii.
3. Niskie dochody. Najważniejsze wskazane rozwiązania dotyczą dwóch wątków: kroków na rzecz bardziej dostępnego mieszkalnictwa i wsparcia finansowego dla osób faktycznie doświadczających ubóstwa.

Szczegóły: https://naradaoenergii.pl/spoleczny-werdykt-jakie-rozwiazania-problemu-ubostwa-energetycznego-wybrali-obywatele-i-obywatelki/

Autor: Piotr Znaniecki

 

Dialog z mieszkańcami, prowadzenie konsultacji czy przeprowadzenie budżetu obywatelskiego w samorządach nie mogą już obyć się bez nowych technologii. Zarówno urząd, jak i mieszkańcy przyzwyczajeni są do codziennego korzystania z internetu czy różnych aplikacji. O potencjale rozwiązań z zakresu e-usług świadczy popularność profilu zaufanego. Korzysta z niego 16 milionów Polek i Polaków. Z raportu Instytutu Rozwoju Miast i Regionów dotyczących cyfryzacji polskich miast wynika, że zdecydowana większość gmin w czasie lub po pandemii COVID 19 wprowadziło nowe rozwiązania technologiczne, umożliwiające zdalną współpracę, zarówno w samym urzędzie jak i w kontekście komunikacji z mieszkańcami. Są to platformy do konsultacji społecznych, specjalne wortale poświęcone współpracy z mieszkańcami czy geoankiety. Jednak samo wprowadzenie nowych rozwiązań IT to dopiero początek. Technologia bez efektywnego wdrażania, skutecznej informacji i włączenia jej do zarządzania w urzędzie może pozostać tylko gadżetem, bez realnego wpływu na nasze relacje z mieszkańcami.

Co więc trzeba zrobić, by skutecznie wykorzystać nowe technologie w naszych samorządach? Jak wybrać dobrą platformę do konsultacji? Jak sprawić, żeby była żyjącym wirtualnym miejscem konstruktywnych dyskusji i była rzeczywiście pomocna dla samorządowców w podejmowaniu decyzji?

Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w najnowszej publikacji Fundacji SocLab „E-partycypacja. Jak rozmawiać z mieszkańcami?”. W oparciu o doświadczenia z ostatnich lat autorzy i autorki dzielą się wiedzą na temat tego, w jaki sposób w samorządach sensownie i efektywnie włączać nowe technologie w dialog z mieszkańcami. Jak konsultacje mogą zyskać na atrakcyjności i przyciągnąć nowych mieszkańców? Jak możemy, jako samorządowcy, zyskać w oczach naszych mieszkańców, jako ci, którzy prowadzą realne, a nie fasadowe konsultacje?

Platformy do konsultacji

Pierwsza część publikacji prezentuje wiedzę na temat platform do konsultacji, które stają się coraz bardziej popularne również w Polsce. Do analizy wybrano dwie platformy, uznane w globalnym rankingu prowadzonym przez organizację „People Powered” jako najlepsze na świecie: CitizenLab i Decidim. Obie zostały już wdrożone w Polsce, można więc zobaczyć, jak sprawdzają w naszych lokalnych warunkach. Obie należą do platform kompleksowych, dzięki którym można prowadzić szeroko rozumiany dialog z mieszkańcami, zarówno w formie konsultacji, jaki diagnozy potrzeb czy zbierania pomysłów.

Wdrożenie platformy CitizenLab w Wasilkowie i Augustowie

W ramach projektu „E-demokracja. Mieszkańcy mają moc!” realizowanego przez Fundację SocLab w Augustowie i Wasilkowie w 2022 roku została wdrożona platforma CitizenLab. Jest to narzędzie zaprojektowane przez belgijski start-up, z ponad 300 wdrożeniami na świecie. Być może wydaje się, że tego typu rozwiązania technologiczne bardziej pasują do dużych miast, metropolii. Jak okazało się również w średnich i małych gminach wprowadzenie takiej platformy może przynieść wymierne korzyści. W ciągu roku przeprowadzono w każdym mieście 4-5 procesów partycypacyjnych testując możliwości zastosowania platformy: od wyborów do Młodzieżowej Rady Miasta po budżet obywatelski. Autorzy w oparciu o realne doświadczenia rekomendują sposób wdrażania i prowadzenia działań partycypacyjnych za pomocą platformy. W dłuższej perspektywie wprowadzenie takiego rozwiązania to realne oszczędności pracy urzędników, udrożnienie komunikacji w urzędach pomiędzy różnymi wydziałami i zachęcenie mieszkańców do większej aktywności w konsultacjach społecznych. Dzięki platformom takim jak CitizenLab mogą oni zabierać głos w dogodnym dla siebie czasie i miejscu. Z pewnością każdy organizujący konsultacje wie, jak trudno zachęcić mieszkańców do przyjścia na spotkanie o określonej porze i dotrzeć z informacją o konsultowanych zmianach. Trudno wygrać z czasem wolnym, pracą czy obowiązkami rodzinnymi.

Platforma CitizenLab na świecie

W publikacji pokazane są również zastosowania platformy CitizenLab poza Polską, w innych krajach europejskich. Każdy kraj z pewnością ma swoją specyfikę, dociera do innych grup mieszkańców, ma inne tradycje współpracy ze społecznością lokalną.  Doświadczenia fundacji SocLab pokazały, że nie jest to proste włączenie nowego typu komunikacji z mieszkańcami, ale w dłuższej perspektywie zbudowanie nowej kultury partycypacji w gminie, która opiera się na zainteresowaniu mieszkańców podejmowanymi decyzjami i responsywności urzędu w realizowanych konsultacjach.

Platforma z Barcelony – Decidim

Drugą platformą opisaną w publikacji jest Decidim, który powstał w Barcelonie w 2016 roku i służy urzędnikom do szeroko pojętego dialogu z mieszkańcami. Aleksandra Zemke pokazuje specyfikę działania Decidim w Barcelonie, która jest podzielona na 10 dzielnic i 73 sąsiedztw (barrios), z którymi mieszkańcy często bardzo się utożsamiają, mieszkając w ich od pokoleń. Podobnie jak CitizenLab, platforma Decidim jest wdrażana w różnych miejscach na świecie  – dane z 2022 roku mówią, o ponad 100 miastach. W samej Barcelonie korzysta z niej ponad 100 000 mieszkańców.

Konsultacje hybrydowe

To, co jest charakterystyczne dla obu platform to łączenie tradycyjnych form konsultacji (np. spotkań z mieszkańcami, warsztatów czy lokalnych debat) z działaniami na platformach online. Nie są one bowiem zaprojektowane jako zastępstwo bezpośrednich kontaktów z mieszkańcami, ale jako kluczowe uzupełnienie. Nawet najlepiej zaprojektowane narzędzie nie stworzy nam lokalnego kapitału społecznego, ale może być dobrym narzędziem do jego wzmacniania i włączania takich mieszkańców, którzy nigdy nie zaangażowaliby się podczas tradycyjnych konsultacji. A tak jak wspomniano na początku – internet jest już naszą codziennością.

Gdańska e-partycypacja

W publikacji można również przeczytać o pomysłach Gdańska, który co prawda nie ma platformy do konsultacji, ale umiejętnie wykorzystuje inne narzędzia technologiczne takie jak geoankieta czy Karta Mieszkańca Gdańska. Jest to więc pokazanie alternatywnego, nie tak zintegrowanego jak w przypadku platform konsultacyjnych, systemu. Jednak i tutaj pojawia się wniosek, że być może pójście w kierunku kompleksowej platformy jest najbardziej obiecującym rozwiązaniem.

Opracowała: Katarzyna Sztop-Rutkowska

Linki

Publikacja „E-partycypacja: jak rozmawiać z mieszkańcami?” (w języku polskim i angielskim) jest dostępna na stronach Fundacji SocLab https://soclab.org.pl/publikacje/

Na kanale YouTube Fundacji SocLab można również obejrzeć nagrania z międzynarodowej konferencji na temat nowych technologii w samorządach.

Projekt „E-demokracja. Mieszkańcy mają moc!” został sfinansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny

Nauka obywatelska (citizen science) to łączenie naukowców z mieszkańcami zainteresowanymi nauką. Po co? By wspólnie tworzyć lepsze projekty naukowe i wpływać pozytywnie na rzeczywistość. Jest to również sposób na dobrą edukację opartą o myślenie krytyczne. A także efektywne tworzenie polityk lokalnych czy regionalnych w oparciu o dane naukowe. Z tym tematem Fundacja SocLab gościła na XIX Podlaskim Festiwalu Nauki i Sztuki

Fundacja SocLab od początku wspiera ideę otwartej nauki, wspólnie organizując od lat z Biblioteką Uniwersytecką im. Jerzego Giedroycia, pod patronatem Koalicji Otwartej Edukacji, Tydzień Otwartej Nauki. Nauka obywatelska jest częścią idei otwierania nauki, tworzenia repozytoriów naukowych czy wydawania prac naukowych w otwartym dostępie. Pomysł jest prosty, choć w realizacji bardzo trudny.

Nauka otwarta i obywatelska

Nauka tworzona dzięki podatkom obywateli, powinna im służyć i być dla nich dostępna. Prace, które powstają na uczelniach powinny być dostępne szerokiej publiczności (np. w otwartym repozytorium). Uczelnie wyższe mają nie tylko tworzyć nową wiedzę, kształcić studentów, ale również wspierać rozwój lokalny i współpracować ze swoim otoczeniem. Nazywa się to trzecią misją uczelni (obok prowadzenia badań i dydaktyki). Nie da się tego z sensem realizować bez popularyzacyjnego upowszechniania nauki i bez prawdziwych relacji z mieszkańcami. Te relacje można zbudować właśnie między innymi za pomocą projektów nauki obywatelskiej.

Od lat 90. XX wieku obserwuje się stały wzrost zainteresowania nauką obywatelską. W 2016 roku Rada Unii Europejskiej uznała ją za istotny element otwartej nauki i ważną część polityki innowacji w Europie, obok otwartego dostępu do danych badawczych i uczciwości badań.

Platformy nauki obywatelskiej

Istnieją dwie globalne bazy projektów, które pokazują jak duże zainteresowanie budzi nauka w nienaukowcach i jak ciekawe efekty może przynieść taka współpraca. Pierwsza z nich to portal SciStarter, na którym zarejestrowano do tej pory około 1500 projektów, a liczba użytkowników przekroczyła już 150 000. Druga baza to Zoouniverse prowadzona zaprojektowana przez University of Oxford oraz Adler Planetarium w Chicago. Można na niej stać się poszukiwaczem supernowych, czarnych dziur czy gwiazd neutronowych. Inne popularne projekty to identyfikacja gatunków zwierząt sfotografowanych w fotopułapkach w parku narodowym Seregenti w Tanzanii czy odczytywanie rękopisów znanych postaci historycznych. Wszystko to robią wolontariusze z całego świata, na platformie jest ich już zarejestrowanych ok 2,5 mln! Obecnie jest uruchomionych ponad 400 projektów z różnych dziedzin nauki. To pokazuje ogromną skalę i międzynarodowy zasięg tego typu projektów.

Przykłady najpopularniejszych projektów z nauki obywatelskiej na świecie

Jednym z najstarszych badań tego typu jest przeprowadzane od 1900 roku przez amerykańskie stowarzyszenie NationalAudubonSociety bożonarodzeniowe liczenie ptaków, które spotkało się z niezwykłym odzewem społecznym. Jest to akcja coroczna trwająca od 14 grudnia do 5 stycznia. Pomysłodawcą był amerykański ornitolog Frank Chapman, który zaproponował nową tradycję liczenia ptaków, mającą zastąpić okrutny zwyczajowy „konkurs” bożonarodzeniowy polegający na zabiciu jak największej liczby ptaków. Obecnie w corocznym wydarzeniu bierze udział około 80 000 osób, a przykładowo w 2022 roku zliczono 42 876395 sztuk różnych gatunków ptaków! Zebrane dane tworzą ogromne repozytorium, zapewniające ornitologom informacje o zmianach w liczebności poszczególnych gatunków.

Podobnych projektów jest bardzo wiele na świecie. Kilka przykładów najbardziej popularnych:

• Big Butterfly Count Field of Study, Wielka Brytania: uczestnicy spędzają 15 minut na liczeniu i identyfikowaniu motyli w ogrodach, parkach i innych siedliskach w określonych okresach monitorowania. Dane pomagają śledzić populacje motyli i ich reakcje na zmiany środowiskowe.
• Great Australian Bight Right Whale, Australia: uczestnicy przesyłają zdjęcia wielorybów południowych zrobione wzdłuż wybrzeża, pomagając naukowcom w identyfikacji i śledzeniu tras poszczególnych wielorybów w czasie. Pomaga to w zrozumieniu populacji, rozmieszczenia i wzorców migracji tych zagrożonych wielorybów.
• Mückenatlas (Atlas komarów), Niemcy: uczestnicy dostarczają informacji na temat występowania komarów, ich gatunków, lokalizacji i liczebności za pośrednictwem platformy internetowej. Dane te pomagają w monitorowaniu i mapowaniu populacji komarów, co ma znaczenie w zapobieganiu chorobom w kontekście zdrowia publicznego.
• Nature Watch, Kanada: mieszkańcy dokumentują i przesyłają obserwacje roślin, zwierząt za pośrednictwem różnych programów nauki obywatelskiej. Dane te pomagają śledzić zmiany ekologiczne i wspierają wysiłki w zakresie zarządzania środowiskiem.
• Kolejny przykład to The Earth Echo Water Challenge czyli globalny program prostego monitoringu jakości wód lokalnych, który uruchamiany jest co roku 22 marca w Światowy Dzień Wody i trwa do grudnia. Do tej pory wzięło w nim udział ponad 1,7 mln uczestników z 150 krajów, zostało przebadanych prawie 80 000 próbek wody. Wolontariusze otrzymują narzędzia pomiarowe, przechodzą odpowiednie szkolenie i mają obowiązek dzielenia się danymi pomiarowymi (poprzez dodanie ich do bazy danych oraz publikowanie ich w mediach społecznościowych). W programie mogą brać udział organizacje rządowe, non-profit, szkoły, samorządy.
• W czasie pandemii Covid-19 zastosowano w Wielkiej Brytanii aplikację Zoe zbierającą dane na temat objawów Covid – 19 od samych obywateli, co pozwoliło brytyjskiemu rządowi zebrać znacznie więcej informacji na temat rozprzestrzeniania się pandemii i jej skutków, niż byłoby to możliwe za pośrednictwem systemu ochrony zdrowia.

Nauka obywatelska w Białymstoku

W Białymstoku również powstają pierwsze projekty nauki obywatelskiej związane z tematyką zdrowia i naukami medycznymi. Wszystko to w ramach międzynarodowego projektu JoinUs4Health. Głównym celem współpracy jest zachęcenie mieszkańców do współtworzenia działań dotyczących zdrowia i popularyzujących badania populacyjne na ten temat prowadzonych w trzech europejskich miastach: Rotterdamie w Holandii, Greifswald w Niemczech i w Białymstoku (prowadzi je Uniwersytet Medyczny w Białymstoku pod nazwą Białystok Plus).

W czasie XIX Podlaskiego Festiwalu Nauki i Sztuki mieliśmy okazję porozmawiać z mieszkańcami o kilku tematach, które już pojawiły się na platformie JoinUs4Health. Były spotkania na temat zdrowia psychicznego młodzieży, kąpieli leśnych i dobrego wpływu kontaktu z przyrodą na dobrostan dzieci. Więcej o wydarzeniach festiwalowych można dowiedzieć się tutaj.

Jeśli interesuje Ciebie temat zdrowia i chciałbyś zrealizować projekt na temat zapraszamy do współpracy!

Opracowała: Katarzyna Sztop-Rutkowska