Kategoria Bloga: Partycypacja

Nauka obywatelska (citizen science) to łączenie naukowców z mieszkańcami zainteresowanymi nauką. Po co? By wspólnie tworzyć lepsze projekty naukowe i wpływać pozytywnie na rzeczywistość. Jest to również sposób na dobrą edukację opartą o myślenie krytyczne. A także efektywne tworzenie polityk lokalnych czy regionalnych w oparciu o dane naukowe. Z tym tematem Fundacja SocLab gościła na XIX Podlaskim Festiwalu Nauki i Sztuki

Fundacja SocLab od początku wspiera ideę otwartej nauki, wspólnie organizując od lat z Biblioteką Uniwersytecką im. Jerzego Giedroycia, pod patronatem Koalicji Otwartej Edukacji, Tydzień Otwartej Nauki. Nauka obywatelska jest częścią idei otwierania nauki, tworzenia repozytoriów naukowych czy wydawania prac naukowych w otwartym dostępie. Pomysł jest prosty, choć w realizacji bardzo trudny.

Nauka otwarta i obywatelska

Nauka tworzona dzięki podatkom obywateli, powinna im służyć i być dla nich dostępna. Prace, które powstają na uczelniach powinny być dostępne szerokiej publiczności (np. w otwartym repozytorium). Uczelnie wyższe mają nie tylko tworzyć nową wiedzę, kształcić studentów, ale również wspierać rozwój lokalny i współpracować ze swoim otoczeniem. Nazywa się to trzecią misją uczelni (obok prowadzenia badań i dydaktyki). Nie da się tego z sensem realizować bez popularyzacyjnego upowszechniania nauki i bez prawdziwych relacji z mieszkańcami. Te relacje można zbudować właśnie między innymi za pomocą projektów nauki obywatelskiej.

Od lat 90. XX wieku obserwuje się stały wzrost zainteresowania nauką obywatelską. W 2016 roku Rada Unii Europejskiej uznała ją za istotny element otwartej nauki i ważną część polityki innowacji w Europie, obok otwartego dostępu do danych badawczych i uczciwości badań.

Platformy nauki obywatelskiej

Istnieją dwie globalne bazy projektów, które pokazują jak duże zainteresowanie budzi nauka w nienaukowcach i jak ciekawe efekty może przynieść taka współpraca. Pierwsza z nich to portal SciStarter, na którym zarejestrowano do tej pory około 1500 projektów, a liczba użytkowników przekroczyła już 150 000. Druga baza to Zoouniverse prowadzona zaprojektowana przez University of Oxford oraz Adler Planetarium w Chicago. Można na niej stać się poszukiwaczem supernowych, czarnych dziur czy gwiazd neutronowych. Inne popularne projekty to identyfikacja gatunków zwierząt sfotografowanych w fotopułapkach w parku narodowym Seregenti w Tanzanii czy odczytywanie rękopisów znanych postaci historycznych. Wszystko to robią wolontariusze z całego świata, na platformie jest ich już zarejestrowanych ok 2,5 mln! Obecnie jest uruchomionych ponad 400 projektów z różnych dziedzin nauki. To pokazuje ogromną skalę i międzynarodowy zasięg tego typu projektów.

Przykłady najpopularniejszych projektów z nauki obywatelskiej na świecie

Jednym z najstarszych badań tego typu jest przeprowadzane od 1900 roku przez amerykańskie stowarzyszenie NationalAudubonSociety bożonarodzeniowe liczenie ptaków, które spotkało się z niezwykłym odzewem społecznym. Jest to akcja coroczna trwająca od 14 grudnia do 5 stycznia. Pomysłodawcą był amerykański ornitolog Frank Chapman, który zaproponował nową tradycję liczenia ptaków, mającą zastąpić okrutny zwyczajowy „konkurs” bożonarodzeniowy polegający na zabiciu jak największej liczby ptaków. Obecnie w corocznym wydarzeniu bierze udział około 80 000 osób, a przykładowo w 2022 roku zliczono 42 876395 sztuk różnych gatunków ptaków! Zebrane dane tworzą ogromne repozytorium, zapewniające ornitologom informacje o zmianach w liczebności poszczególnych gatunków.

Podobnych projektów jest bardzo wiele na świecie. Kilka przykładów najbardziej popularnych:

• Big Butterfly Count Field of Study, Wielka Brytania: uczestnicy spędzają 15 minut na liczeniu i identyfikowaniu motyli w ogrodach, parkach i innych siedliskach w określonych okresach monitorowania. Dane pomagają śledzić populacje motyli i ich reakcje na zmiany środowiskowe.
• Great Australian Bight Right Whale, Australia: uczestnicy przesyłają zdjęcia wielorybów południowych zrobione wzdłuż wybrzeża, pomagając naukowcom w identyfikacji i śledzeniu tras poszczególnych wielorybów w czasie. Pomaga to w zrozumieniu populacji, rozmieszczenia i wzorców migracji tych zagrożonych wielorybów.
• Mückenatlas (Atlas komarów), Niemcy: uczestnicy dostarczają informacji na temat występowania komarów, ich gatunków, lokalizacji i liczebności za pośrednictwem platformy internetowej. Dane te pomagają w monitorowaniu i mapowaniu populacji komarów, co ma znaczenie w zapobieganiu chorobom w kontekście zdrowia publicznego.
• Nature Watch, Kanada: mieszkańcy dokumentują i przesyłają obserwacje roślin, zwierząt za pośrednictwem różnych programów nauki obywatelskiej. Dane te pomagają śledzić zmiany ekologiczne i wspierają wysiłki w zakresie zarządzania środowiskiem.
• Kolejny przykład to The Earth Echo Water Challenge czyli globalny program prostego monitoringu jakości wód lokalnych, który uruchamiany jest co roku 22 marca w Światowy Dzień Wody i trwa do grudnia. Do tej pory wzięło w nim udział ponad 1,7 mln uczestników z 150 krajów, zostało przebadanych prawie 80 000 próbek wody. Wolontariusze otrzymują narzędzia pomiarowe, przechodzą odpowiednie szkolenie i mają obowiązek dzielenia się danymi pomiarowymi (poprzez dodanie ich do bazy danych oraz publikowanie ich w mediach społecznościowych). W programie mogą brać udział organizacje rządowe, non-profit, szkoły, samorządy.
• W czasie pandemii Covid-19 zastosowano w Wielkiej Brytanii aplikację Zoe zbierającą dane na temat objawów Covid – 19 od samych obywateli, co pozwoliło brytyjskiemu rządowi zebrać znacznie więcej informacji na temat rozprzestrzeniania się pandemii i jej skutków, niż byłoby to możliwe za pośrednictwem systemu ochrony zdrowia.

Nauka obywatelska w Białymstoku

W Białymstoku również powstają pierwsze projekty nauki obywatelskiej związane z tematyką zdrowia i naukami medycznymi. Wszystko to w ramach międzynarodowego projektu JoinUs4Health. Głównym celem współpracy jest zachęcenie mieszkańców do współtworzenia działań dotyczących zdrowia i popularyzujących badania populacyjne na ten temat prowadzonych w trzech europejskich miastach: Rotterdamie w Holandii, Greifswald w Niemczech i w Białymstoku (prowadzi je Uniwersytet Medyczny w Białymstoku pod nazwą Białystok Plus).

W czasie XIX Podlaskiego Festiwalu Nauki i Sztuki mieliśmy okazję porozmawiać z mieszkańcami o kilku tematach, które już pojawiły się na platformie JoinUs4Health. Były spotkania na temat zdrowia psychicznego młodzieży, kąpieli leśnych i dobrego wpływu kontaktu z przyrodą na dobrostan dzieci. Więcej o wydarzeniach festiwalowych można dowiedzieć się tutaj.

Jeśli interesuje Ciebie temat zdrowia i chciałbyś zrealizować projekt na temat zapraszamy do współpracy!

Opracowała: Katarzyna Sztop-Rutkowska