Wspólne dziedzictwo. Społeczne organizacje żydowskie w Białymstoku

W projekcie „Wspólne dziedzictwo” prezentujemy aktywność żydowskich organizacji społecznych, działających w Białymstoku przed II wojną światową. Ta część historii jest jednym z mniej znanych źródeł lokalnego aktywizmu społecznego, tzw. III sektora – stowarzyszeń (towarzystw, klubów, związków, kół) i fundacji (funduszy) z przedwojenną tradycją.

Termin ekspozycji wystawy zbiega się z 80 rocznicą wybuchu powstania w getcie białostockim.
16 plansz w jęz. polskim i angielskim można oglądać od 16 lipca do 31 sierpnia 2023 r. na Placu Jana Pawła II w Białymstoku, naprzeciwko Katedry.
Wystawa została opisana w broszurze/katalogu – wersja elektroniczna pdf do pobrania u dołu tej strony.

Społeczność żydowska od czasu przybycia do Białegostoku na zaproszenie Hetmana Branickiego, który stworzył dobre warunki do rozwoju handlu i rzemiosła, dynamicznie się rozwijała, aby osiągnąć apogeum podczas XIX wiecznej rewolucji przemysłowej. W 1895 roku udział Żydów w populacji Białegostoku wyniósł rekordowe 76%. Pomimo zmniejszania się liczebności białostockich Żydów od początku XX wieku, ich udział procentowy w populacji miasta w okresie międzywojennym nadal wynosił niemalże 50%. W 1931 r. z ogólnej liczby mieszkańców Białegostoku wynoszącej 91335 , aż 42,8% stanowili Polacy żydowskiego pochodzenia. Nie jest więc dziwne że tak ogromna rzesza ludzi, organizowała się i tworzyła struktury pomocowe, gdyż problemów społecznych nie brakowało, a wielu białostoczan cierpiało biedę. Jednocześnie żydowscy mieszkańcy Białegostoku byli bardzo aktywni społecznie, na co niewątpliwie wpływ miała cedaka – religijny obowiązek dobroczynności. Działało tutaj prawie 20 stowarzyszeń sportowych i młodzieżowych, z których najbardziej znane to Żydowskie Stowarzyszenie Gimnastyczno-sportowe „Makabi”, Żydowski Klub Sportowy „Stern” czy zrzeszające każde po ponad pół tysiąca członków „Ha-Szomer Ha-Cair”, „Cukunft” i „He-Ce-Haluc Pionier”. Warto wymienić kilka z licznych zrzeszeń gospodarczych, z czołowym „Gemiłus Chesed” skupiającym ponad 16 tysięcy członków, jak również banki spółdzielcze, związek rzemieślników, związek kupców czy związek właścicieli nieruchomości. Ze zrzeszeń ogólnospołecznych warto wspomnieć Towarzystwo Ochrony Zdrowia i organizację dobroczynną „Linas Ha-Cedek” pomagającą potrzebującym białostoczanom bez względu na narodowość czy religię, nie zapominając o Białostockim Towarzystwie Opieki nad Sierotami czy Związku Inwalidów i Sierot Wojennych. Wśród kilkunastu zrzeszeń kulturalno-oświatowych prężnie działały „Kultur-Liga”, „Tarbut” czy Żydowskie Biblioteki Ludowe. Do podtrzymania kultury i sztuki przyczyniało się również wiele żydowskich gazet, teatry, grupy muzyczne i teatralne, na czele z legendarną „Habima”.
Do wybuchu drugiej wojny światowej Białystok był prężnym ośrodkiem żydowskiego życia społecznego, kultury i sztuki, a żydowskie organizacje społeczne były doskonałym przykładem ówczesnego społeczeństwa obywatelskiego.
Kres białostockiej diasporze żydowskiej wraz z jej całym dorobkiem położyła II wojna światowa i Holocaust, który w Białymstoku dramatycznie zapisał się w tragicznych losach miasta podczas wybuchu powstania w getcie i jego likwidacji.

Zadanie dofinansowane z budżetu Miasta Białegostoku oraz Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.

Wystawa nie byłaby możliwa bez pomocy wielu osób, którym chcielibyśmy serdecznie podziękować:

Grzegorz i Urszula Dąbrowscy, Adam Czesław Dobroński, Małgorzata K. Frąckiewicz, Marek Kietliński, Rebecca Kobrin, Piotr Niziołek, Jarosław Parzyszek, Andrzej Poskrobko, Mirosław Reczko, Jolanta Rogowska, Krzysztof Rutkowski, Suzy Snyder, Dariusz Szada-Borzyszkowski, Konrad Szamryk, Heidi Szpek-Idzikowski, Sebastian Wicher, Przemysław Wierzbowski, Tomasz Wiśniewski, Wiesław Wróbel.

Na wystawie skorzystaliśmy ze zbiorów następujących instytucji oraz osób prywatnych:

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma

YIVO Institute for Jewish Research, NY, USA

Ghetto Fighters’ House Museum, Izrael

Yad Vashem, Izrael

United States Holocaust Memorial Museum Collection, Washington, USA

Museum of Jewish Heritage — A Living Memorial to the Holocaust, NY, USA

Stowarzyszenie Widok – albom.pl

Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów w Łomży

Muzeum Historyczne w Białymstoku, Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku

Galeria Ślendzińskich

Narodowe Archiwum Cyfrowe

Archiwum Państwowe Białymstoku

Biblioteka Narodowa

Rebecca Kobrin

Amnon Samid

Państwo Nalewajek

Mieczysław Marczak

Tadeusz Chańko

Adam Czesław Dobroński