Panele obywatelskie. Czy inna demokracja jest możliwa?

Dominującym modelem demokracji jest obecnie system przedstawicielski. W Polsce co 4 lata wybieramy takich przedstawicieli na poziomie kraju, a co 5 lat w naszych samorządach. Czy jest to model wystarczający? Czy czujemy się dobrze reprezentowani? Coraz częściej, nie tylko w Polsce obywatele i obywatelki zadają sobie te pytania. I coraz częściej mówi się o kryzysie demokracji liberalnej, przedstawicielskiej, w której na co dzień my jako wyborcy nie mamy aż znaczącego wpływu na podejmowane decyzje. Stąd pojawił się pomysł paneli obywatelskich, również w skali kraju jako nowego podmiotu, który ma podejmować decyzje lub je wspierać. Przyjrzyjmy się więc panelom jako narzędziu zmiany systemu demokratycznego.

Czym są panele obywatelskie?

Są to grupy losowo wybranych obywateli i obywatelek, których zadaniem jest omówienie i sformułowanie zaleceń dotyczących różnych kwestii społecznych i politycznych. Ich działanie opiera się na zasadach deliberacji (ustrukturyzowanej dyskusji), uwzględnienia różnorodnych perspektyw, otwartości i transparentności. Wylosowana próba ma charakter reprezentatywny – czyli jest „miniaturą” społeczności np. gminy. Kuba Wygnański pisze w tym kontekście o „mikrorepublice”. Pierwszym polskim specjalistą w panelach, w tym szczególnie tworzenia reprezentatywnej próby mieszkańców był dr Marcin Gerwin. Warto sięgnąć po jego podręcznik w tym temacie [link do podręcznika].

Panele obywatelskie w Polsce

Przykładem dobrego funkcjonowania paneli obywatelskich są doświadczenia niektórych miast w Polsce. W Gdańsku idea paneli obywatelskich została po raz pierwszy zastosowana w Polsce.  Pierwszy panel obywatelski w Gdańsku w 2016 roku zajął się kwestią adaptacji miasta do zmian klimatu. Koncentrował się na problemie ulewnych opadów deszczu. W skład panelu weszły 63 osoby z różnych dzielnic miasta, a spotkania trwały trzy soboty i jedną niedzielę. W wyniku ich pracy przyjęto 18 rekomendacji, które zaczęto wdrażać w życie. Rok później w Gdańsku ponownie wystąpił ulewny opad deszczu. Tym razem miasto było lepiej przygotowane do radzenia sobie z taką sytuacją. Częściowo stało się to dzięki panelowi obywatelskiemu.

Po panele obywatelskie sięgnęły po Gdańsku kolejne miasta, z lepszym lub gorszym skutkiem. Również pojawił się pierwszy ogólnopolski panel zainicjowany i zorganizowany przez Fundację Stocznia na temat kosztów energii i ubóstwa energetycznego. Pisaliśmy już o tej inicjatywie na naszym blogu

Panele obywatelskie w Europie Zachodniej

Na świecie panele obywatelskie wykorzystywano do rozwiązywania wielu różnych problemów. Przykłady z Australii, Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Austrii, Irlandii, Belgii, Francji czy Wielkiej Brytanii pokazują, że są one efektywne w praktyce i służą do rozwiązywania ważnych i często kontrowersyjnych kwestii, z którymi polityka wyborcza nie jest w stanie sobie poradzić.

Panele obywatelskie w różnych krajach europejskich służą jako przykłady efektywnego rozwiązywania skomplikowanych i często kontrowersyjnych problemów. Przyjrzyjmy się kilku konkretnym przypadkom:

1. W Irlandii panele obywatelskie odegrały kluczową rolę w kilku procesach zmiany prawa. Najbardziej kontrowersyjny, ale również spektakularny w swoich efektach dotyczył zmiany prawa aborcyjnego. Irlandczycy powołali ten panel w 2016 roku, aby rozważyć kilka kwestii, w tym przepisy dotyczące aborcji. Po intensywnych debatach i konsultacjach, panel zalecił złagodzenie restrykcyjnych przepisów, co ostatecznie doprowadziło do referendum w 2018 roku i znaczącej zmiany prawnej.
2. Francja eksperymentowała z panelami obywatelskimi w celu rozwiązania kwestii związanych ze zmianami klimatycznymi. W 2019 roku, w odpowiedzi na protesty ruchu „Żółtych kamizelek”, prezydent Emmanuel Macron powołał panel 150 losowo wybranych obywateli. Ich zadaniem było przedstawienie propozycji dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych. Panel ten przyczynił się do zwiększenia świadomości społecznej na temat zmian klimatycznych i do opracowania praktycznych rekomendacji.W 2022 roku odbył się panel dotyczący kwestii związanych z eutanazją. Jak widać tematy mogą być bardzo różne i kontrowersyjne.
3. W Niemczech panele obywatelskie władze wykorzystują do rozwiązywania lokalnych problemów urbanistycznych i środowiskowych. Na przykład w Heidelbergu panel obywatelski pomógł w opracowaniu planu zrównoważonego rozwoju miasta.

Wyjątkowy przykład Belgii

Władze niemieckojęzycznego regiony w Belgii – Ostbelgien – wprowadziły panel obywatelski jako stały element systemu politycznego. Ten innowacyjny eksperyment polega na tym, że losowo wybrani obywatele mają możliwość regularnego wpływania na procesy decyzyjne, co jest znaczącym krokiem w kierunku bezpośredniej demokracji. Bürgerrat (Rada Obywatelska) składa się z 24 członków, którzy pełnią swoje funkcje przez 18 miesięcy. Rada ta ustala agendę i organizuje regularne Bürgerversammlungen (Zgromadzenia Obywatelskie), składające się z maksymalnie 50 osób, które spotykają się przez trzy weekendy w ciągu trzech miesięcy. Te panele mają możliwość zapraszania ekspertów, aby dowiedzieć się więcej na temat danego tematu i opracować niezależne propozycje polityczne. Parlament zobowiązany jest do organizowania dwóch spotkań z uczestnikami zgromadzeń i odpowiadania na ich rekomendacje. Model ten jest unikatowy i został zaprojektowany przez grupę 14 międzynarodowych ekspertów. Cechuje się on reprezentatywnością składu zarówno Rady, jak i Zgromadzeń Obywatelskich pod względem płci, wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkania. Udział w tych procesach nie jest obowiązkowy, ale uczestnicy otrzymują zwrot kosztów i skromne wynagrodzenie za udział.

W Brukseli również przeprowadzono eksperyment z udziałem obywateli w procesie decyzyjnym. W 2019 roku partia Agora, definiująca się jako ruch obywatelski, zorganizowała losowanie tysięcy mieszkańców Regionu Stołecznego Brukseli, aby stworzyć pełnoprawne zgromadzenie obywatelskie, które miałoby stanowić przeciwwagę dla polityków w regionalnym parlamencie. Zgromadzenie to składa się z 89 osób, co odzwierciedla liczbę posłów w parlamencie brukselskim. Celem zgromadzenia jest zwiększenie wpływu i uczestnictwa obywateli w nowym okresie legislacyjnym.

Zalety paneli obywatelskich

Jakie więc zalety mają panele obywatelskie?

1. Wzmacnianie demokracji partycypacyjnej: Panele obywatelskie umożliwiają bezpośredni udział obywateli w procesie decyzyjnym, co może zwiększać zaangażowanie społeczne i poczucie odpowiedzialności za wspólne dobro.
2. Różnorodność perspektyw: Losowy dobór uczestników zapewnia, że różne grupy społeczne są reprezentowane, co może prowadzić do bardziej zrównoważonych i kompleksowych rozwiązań.
3. Edukacja i świadomość społeczna: Osoby uczestniczące w panelach uczą się o kluczowych kwestiach i stają się bardziej świadomi różnych aspektów polityki i społeczeństwa.
4. Rozwiązywanie złożonych problemów: Panele obywatelskie często zajmują się trudnymi i kontrowersyjnymi tematami, które wymagają dogłębnej analizy i debaty.
5. Redukcja polaryzacji politycznej: Deliberacja w panelach obywatelskich sprzyja lepszemu zrozumieniu i szacunkowi dla różnych punktów widzenia.

Słabości paneli obywatelskich

A jakie słabości są widoczne w dotychczasowych praktykach?

1. Wyzwania logistyczne i koszty: Organizacja paneli obywatelskich jest czasochłonna i może wymagać znacznych zasobów finansowych. Jest to również pytanie o to kto takie panele może realizować?
2. Reprezentatywność: Mimo losowego doboru uczestników, panele mogą nie zawsze dokładnie odzwierciedlać demograficzny i społeczny skład społeczeństwa.
3. Zakres władzy i wpływu: Często nie jest jasne, jakie realne wpływ mają rekomendacje panelu na politykę i decyzje rządowe. Panele nie są wpisane do systemu politycznego jako podmiot władzy podejmujące decyzje. Ma więc przede wszystkim charakter konsultacyjny.
4. Ryzyko manipulacji i zbytniego uproszczenia przekazywanej wiedzy: Istnieje ryzyko, że panele mogą być używane do legitymizacji już podjętych decyzji politycznych, zamiast do prawdziwej deliberacji. Kwestią wrażliwą jest dobór np. osób eksperckich i stron w panelu. Wyzwaniem jest forma wiedzy przekazywanej w trakcie panelu, tak by nie upraszczała zbyt mocno skomplikowanych kwestii, a jednocześnie była zrozumiała dla uczestników.

Czy inna demokracja jest możliwa?

W Polsce po ostatnich zmianach politycznych znów staje się głośno o organizowaniu panelów regularnie na poziomie kraju. Taka propozycja pojawiła się m.in. w wypowiedziach Marszałka Sejmu Szymona Hołowni. Co ciekawe, Komisja Europejska mechanizm regularnych paneli obywatelskich już wprowadza w praktykę. Czy czeka nas więc znacząca zmiana również w Polsce?

Autorka: dr Katarzyna Sztop-Rutkowska (Fundacja SocLab)